Saborna crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Šapcu je glavni i najveći pravoslavni hram u Šapcu, smešten uz sedište Šabačke eparhije Srpske pravoslavne crkve. Saborna crkva u Šapcu je središnja crkva eparhije. Prvi pouzdani podaci o postojanju drvene crkve u Šapcu vezuju se austrijsku vladavinu Srbijom 1718-1739. godine. Prva Crkva svetih apostola Petra i Pavla bila je opisana početkom 19. veka kao trošna. Kako je Šabac početkom ovog veka postao eparhijsko sedište, pristupilo se gradnji nove, velelepnije crkve.
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla ( Foto- By Vanilica – Sopstveno delo, CC BY-SA 4.0, wikimedia.org)
Sadašnja šabačka crkva građena je od 1826. do 1831. godine. Kada je 1826. godine kroz Šabac prošao Joakim Vujić, zapisao je da je da se priprema materijal za gradnju nove crkve. Plac za novu šabačku crkvu poklonio zlatar Jovan Kurteša–Kurtović. Iznad ulaznih vrata na severnoj strani nalazi se ploča sa tekstom o gradnji crkve koji glasi:
“Vo slavu presvjatija Troici, Otca i Sina i Svjatago Duha, v čest svjatih Apostolov Petra i Pavla soveršisja svjatij božestvenij hram v Šabcje pri carstvovaniji Sultana Mahmuda 2, pri pokroviteljstvje jego, Imperatorskogo Veličanstva Nikolaja Pavloviča, Samoderžšca Sverosiskago; pri blagopolučnom carstvovaniji i pravljeniji v Serbiji svjetljejšago i deržavnago Gosudarja Miloša Obrenoviča Knjaza Serbskago ljeta 1831. septemvrija”.
Pogled iz glavne ulice ( Foto: J .Gubelić)
Majstor-neimar je bio Kosta Dimović iz Ohrida. Gradnja crkve trajala je dosta duže nego što se predviđalo. Tako, je već nakon nekoliko godina crkvu je trebalo popravljati i dozidati zvonik. Iznad ulaznih vrata, na zapanoj strani nalazi se ploča od crvenog mermera, sa upisanim podacima o gradnji zvonika:
“Vo slavu svjatija jedinosuščnija i nerazdjelnija Trojici osnovasja i soveršisja zvonik sej pod vladenijem Blagovjernago Knjaza Serbskago Gospodarja Aleksandra Karađorđevića, blagoslovenijem že Preosvjaščenjejšago Episkopa Šabačkago Gospodina Mihaila ljeta Gospodnja 1858”.
Godine 1858. je stiglo sedam zvona iz kragujevačke topolivnice, a najveće je poklonila Tomanija Obrenović, žena Jevrema Obrenovića.
Grobnica u porti crkve( Foto- By Vanilica – Sopstveno delo, CC BY-SA 4.0, wikimedia.org)
Istovremeno sa gradnjom tornja urađen je i ikonostas. Šabačka eparhija je 6. novembra 1852. godine sklopila ugovor o slikanju ikonostasa sa poznatim slikarom Pavlom Simićem. Ikonostas je slikan od 1853. do 1857. godine. Episkop Joanikije Nešković priložio je dveri. Drvorezbarski deo ikonostasa radio je Đorđe Dević iz Bačke Palanke, a pozlatarske radove je radio Miloš Branković.
U Prvom svetskom ratu crkva je teško oštećena. Srušen je zvonik do polovine, potpuno porušen krov, a svodovi i zidovi oštećeni. Austrijanci su u crkvi držali taoce, koje su streljali ispred crkve, a kasnije držali konje. Prema podacima iz Istorijskog arhiva u Šapcu smatra se da je u crkvi i crkvenoj porti izgubilo živote oko 200 lica. Tačan broj nikada nije utvrđen. Okupatori su opljačkali sve što se moglo nositi, a ikonostas u donjoj zoni boli bajonetima. Nekoliko godina posle rata crkva je popravljana. Ikonu svetog Jovana Krstitelja naslikao je 1931. godine šabački slikar Stevan Čalić. Pošto su okupatori, Nemci, odneli crkvena zvona to su, na ime reparacije 1924. godine, iz svojih livnica poslali crkvi sat i sedam zvona: po jedno od 1700 zatim od 1430 i 400 kilograma i po dva od po 1300 i 500 kilograma. Zvona su prvi put zazvonila uoči crkvene slave Svetih apostola Petra i Pavla 11. jula 1924. godine.
Austrougarska artiljerija je razorila Šabac, avgust 1914. ( Foto: Javno vlasništvo, vikipedia.org)
Na zidovima i svodu crkve urađene su freske u tehnici “al seko”, a slikao ih je 1932. godine akademski slikar Andrija Bicenko, izbeglica iz Rusije. Ispod poda crkve nalazi se grobnica u kojoj su sahranjeni sveštenici: Jovan Pavlović, Marko Petrović, Jovan Živković, Adam Teodorović i episkop Samuilo Pantelić (1884-1886). Ispred crkve, na mestu gde je nekada bila zgrada osnovne škole, podignut je spomenik izginulim šapčanima u ratovima od 1912. do 1918. godine. Autor spomenika je Frano Mengelo Dinčić iz Kotora. Kamen-mermer za spomenik dovučen je sa Venčaca, a klesao ga je g. Rogulić. Spomenik je osvetio Njegova svetost patrijarh srpski g. Varnava 3. juna 1934. godine u prisustvu kralja Aleksandra i i bana Drinske banovine. Tek šezdesetih godina počela je nova obnova crkve. Najpre je 1961. godine izvršena elektrifikacija kandila. Restauracija i konzervacija ikonostasa izvršena je 1967. godine, a radove su izveli Dušan Nonin i Bogdan Kovačević iz Novog Sada. Postavljene su pločice na podu crkve, crkva iznutra okrečena i ofarbana u 1971. godini. U 1979. godini stavljen je bakarni krov na crkvu. Parohijski dom je sagrađen 1976-1977. godine.
