Početak Prvog svetskog rata Šabac, Mačva, Pocerina i Jadar po zlu pamte i vek kasnije. Zverstva koja su austrougarski vojnici počinili kao odmazdu za svoje gubitke na Ceru, prepolovila su stanovništvo i opustošila grad. Mali Pariz postao je srpski Verden za samo 12 dana avgusta 1914. Smatra se i da je u porti Saborne crkve nastala prva masovna grobnica u Prvom svetskom ratu. Zbog toga je jedini grad u Srbiji nosilac tri važna ordena.
Bombardovanjem Beograda 29. jula 1914. počela je jedna od najvećih svetskih ratnih katastrofa. Napad se vrlo brzo preneo i na obližnja mesta u Srbiji – od 12. do 14. avgusta bombardovan je i Šabac, a sistematskim granatiranjem pojedini delovi grada razrušeni su do neprepoznatljivosti. Finalni teror – pljačkanje, hapšenje, masakr i brojne ljudske žrtve izvršiće snage Druge austrijske armije.
Građani su se uzalud uzdali u milost i civilizovani obzir austrijske vojne sile. Kaznena ekspedicija u Šabac je nadirala razgnevljena gubicima doživljenim u Cerskoj bici. Vojnici su upadali u kuće, batinali i hapsili civile, a zatim preplašene i poluobučene zatvarali u podrume, kafane, policijsku stanicu, bioskopsku salu Malog Pariza.
Međutim, ono što zdrav razum ne prihvata jesu stravični događaji u šabačkoj Sabornoj crkvi. Tri dana, više stotina ljudi i dece, bez vazduha, hrane i vode bilo je zarobljeno je u Hramu Svetih apostola Petra i Pavla. Poniženi, u nepodnošljivom smradu i iznemogli, jedni preko drugih padali su u nesvest. Trećeg dana, mnogima prekasno, stigla je voda, a sa njom i konačno razrešenje – jedan deo taoca je pušten, deo odveden u internaciju, ostali su streljani.
Avgusta 19. počinje prebacivanje dela austrijskih jedinica u Bosnu, dok je Druga armija, napadajući položaje južno od Šapca, branila odstupanja. Dan pre toga, 18. avgusta, vojnici su preživele iz crkve poveli na Savu da bi bili otpremljeni u logor Arad u Rumuniji, gde su mnogi i skončali. Drugu grupu streljali su u dvorištu crkve i zakopali ih u jamu. Kasnije je odatle ekshumirano 157 stradalih i premešteno u grobnicu u porti crkve. To je bila prva masovna grobnica u Prvom svetskom ratu, tvrde brojni istoričari. Tačan broj stradalih u događajima u gradskom svetilištu, ipak nikada nije konačno utvrđen.
Crkva je teško oštećena, potpuno je srušen krov i zvonik do polovine, a ikonostas u donjoj zoni izboden bajonetima. Kao ratni plen, odneta su čak i crkvena zvona. Posebno tragiku donose svedočenja o silovanju žena u samom hramu.
Ova stradanja najpreciznije je opisao dr Arčibald Rajs u knjizi Šta sam video i proživeo u velikim danima, objavljenoj u Londonu 1915. godine.
„Ubeđen sam da je broj silovanih žena i mladih devojaka veoma veliki, a sudeći po onome što sam prilikom istrage video, mislim da ne grešim u konstataciji da su u mnogim okupiranim selima gotovo sve žene, od najmlađih do najstarijih, silovane… Iz hotela Evropa odvođene su u hotel Kazino, a potom u crkvu, gde je bilo mnogo ljudi… U crkvi, iza oltara, oficiri su silovali devojke. Za vreme bombardovanja žene su kao živo meso izbacivali na ulicu kako bi mogli da ih pogode”, navodi Rajs.
Nakon ovih stravičnih dešavanja, šteta je bila nenadoknadiva, a mnogi arhitektonski simboli grada oskrnavljeni ili potpuno nestali.
– Materijalna šteta koju je grad pretrpeo iznosila je, prema proceni stručnjaka, 200 miliona tadašnjih dinara. Tokom rata porušene su skoro sve javne zgrade: kasarne, carinarnica, opštinska zgrada, sudska zgrada, jedna zgrada Gimnazije, crkva i mnoge druge. Prilikom povlačenja 1918. godine, neprijatelj je srušio i gvozdeni most na reci Kamičak – kaže istoričar Nebojša Cvejić.
Vesti o šabačkom stradanju obišle su svet. Sa velikim žarom o nezapamćenom nehumanom činu izveštavali su očevici novinari, književnici, lekari.
„Već kod prvih kuća jasno je da je grad razoren. U glavnim ulicama, na kojima se još vide barikade koje je neprijatelj sagradio od najrazličitijeg materijala: maltera, gipsa, od kreveta, nameštaja, uzalud se traži kuća koja je ostala netaknuta“, pisao je o Šapcu francuski novinar Anri Barbi.
„Sve radnje su ispražnjene i uništene. Sve što nije moglo da bude poneto, upropašćeno je. U bankama, neprijatelj je uzeo gotovinu, vrednosti, i uništio knjigovodstvo. U školama, sve je porazbijano. U apotekama, lekovi, bokali, hemijski proizvodi, staklenke, sve je porazbijano i pretvoreno u razlivenu prljavu skramu na parketu. U privatnim kućama, sve što nije pokradeno, izbačeno je na ulicu ili razbijeno. Uništavajući bes Austro-Mađara terao ih je čak dotle da lome stakla, cepaju porodične portrete, prljaju zidove, čak i plafone, smećem i izmetom!”, zabeležio je novinar.
Ipak, jedina nenadoknadiva šteta bile su ljudske žrtve. Po brojnosti stanovnika, grad i okolina vraćeni su nekoliko decenija unazad.
– Stanovništvo samog grada je prepolovljeno. Predratni broj od 14.000 smanjen je na 7.000 stanovnika. I seosko područje pretrpelo je velike materijalne i ljudske gubitke. Upoređujući stanje sa poslednjim predratnim popisom, posle Prvog svetskog rata u okrugu je izgubio 76.706 stanovnika ili 32,7 odsto od ukupne populacije – ističe istoričar.
Srpska vojska 24. avgusta proterala je neprijatelja preko reke, ali se nastavlja granatiranje grada. Ponovne borbe u kojima je grad pretvoren u ruševine, vođene su krajem 1914. godine, kao i krajem 1915. Grad je od neprijateljske okupacije konačno oslobođen 2. novembra 1918. godine.
Za ratne zasluge i golgotu koju je preživeo srpski Verden zavredeo je tri jedinstvena ordena – francuski Ratni krst sa palminom grančicom 1920, čehoslovački Ratni krst 1925, i Karađorđevu zvezdu sa mačevima IV reda 1934. godine.
Iz serijala NASLEĐA TRAG. Projekat je sufinansiran iz budžeta Grada Šapca. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
