Kulturno, istorijsko, duhovno i institucionalno jezgro grada skoncentrisano je u Masarikovoj, ulici koja je 1926. naziv dobila po prvom predsedniku Čehoslovačke Tomašu Masariku, u trenutku odlikovanja Šapca ratnim ordenjem ove prijateljske zemlje za stradalništvo pretrpljeno u Prvom svetskom ratu.
Od raskrsnice sa Gospodar Jevremovom do Mačvinog stadiona i OŠ „Laza K. Lazarević“, prostire se jedna od najlepših, najprometnijih i najširih ulica grada pored Save. Ni domaći, ni turisti ne ostaju imuni na njene drvorede, prekrasne, raskošne fasade, monumentalne fine svodove i lukove, brojne autentične javne i privatne objekte, od kojih svaki pripoveda neku važnu priču.
Ulica sa mnogo kafana – Laf, Miramare, Beli krst, Srpska kruna, Velika i Mala Kasina i mnogo velikih ličnosti – prota Jovan Pavlović, Stojan Novaković, Milorad Popović Šapčanin, Janko Veselinović i drugi, najpre je zvana Preki šor, a od kraja 19. do treće decenije 20. veka Pocerska, zbog pravca na koji je ukazivala. U međuratnom periodu dobija konačan naziv.
Na plavom metalnom znaku stoji natpis „Ulica Masarikova“, a objašnjenje glasi: 1850-1937, Prvi predsednik Čehoslovačke, priznati političar, filozof, sociolog i novinar. Osvedočeni prijatelj srpske države. Pažljivi prolaznik primetiće da nema imena Masarikovog, i da sem što je bio „osvedočeni prijatelj srpske države“, nema razloga da se jedna centralna gradska ulica nazove baš po njemu. Brojni sugrađani svedoče da nisu upoznati sa likom i delom Tomaša Masarika, niti njegovom konkretnom vezom sa Šapcem. A veza je važna i dragocena.
Stanovništvo Šapca i okoline pretrpelo je velike ljudske i materijalne žrtve u Prvom svetskom ratu. Materijalna šteta iznosila je oko 200 miliona tadašnjih dinara, a broj stambenih objekata prepolovljen je – sa 3000 na 1300 mesta stanovanja. Prema poređenju dva popisa, u gradu je bilo manje 50.344 ljudi. Zbog ove činjenice Šabac je dobio najviša ratna odlikovanja u Srbiji – francuski Ratni krst sa palmom, čehoslovački Ratni krst i Karađorđevu zvezdu s mačevima 4. reda.
Pismom od 14. novembra 1925. godine, gradsko poglavarstvo obavešteno je da je Šabac odlikovan Ratnim krstom Čehoslovačke 1914 – 1918, odnosno čehoslovačkim Belim orlom, ustanovljenim od čehoslovačke Vlade 1918. godine i dodeljivanim za pokazanu hrabrost na bojnom polju.
Svečanost je planirana za 13. jun 1926. godine. Pripremajući se za doček delegacije, koju su činili izaslanici Čehoslovačke, na čelu sa ambasadorom Janom Šebom, i predstavnici jugoslovenske vlade, parlamenta i vojske, građanstvu je upućen proglas o tome da se grad što lepše ukrasi zastavama Čehoslovačke i Jugoslavije.
Čin predaje odlikovanja izvršen je u dvorani hotela Pariz, uz prisustvo mnogobrojnih zvanica i gradskih uglednika.
– Svečanu sednicu otvorio je predsednik Opštine Šapca Milan Đorđević, predstavljajući Odboru njegovu ekselenciju poslanika Čehoslovačke Republike gospodina Jana Šebu i izaslanstvo. Uz prigodan govor, u kome iznosi motive predsednika Čehoslovačke Republike gospodina Tome Masarika o ovom činu, Jan Šeba predaje visoko odlikovanje – Čehoslavački ratni krst, kojim je Čehoslovačka Republika odlikovala herojski grad Šabac – navodi viša arhivistkinja Međuopštinskog istorijskog arhiva Gordana Filipović podatke iz vrednog dokumenta koji se čuva u ovoj ustanovi:
– U Međuopštinskom istorijskom arhivu u Šapcu čuva se Zapisnik svečane sednice Odbora Opštine šabačke, nastao prilikom predaje odlikovanja, sa potpisima prisutnih. Kao istorijski izvor prvog reda, ovaj dokument predstavlja dragoceno svedočanstvo i izvor saznanja o navedenom događaju – ističe ona.
Na svečanosti je pročitan i pozdravni telegram, koji je Šabac uputio predsedniku Masariku: „NJ. E, Tomi Masariku, predsedniku Čehoslovačke Republike, Prag. Herojski grad Šabac gord je i ponosan što danas prima od bratskog čehoslovačkog naroda priznanje za one ogromne i viteške žrtve koje je podneo za slobodu i ujedinjenje Južnih Slovena, za ujedinjenje koje je samo jedan gigantski korak na putu ka našem zajedničkom cilju, ka Sveslovenstvu. Čvrsto rešen da na putu narodnih ideala istraje i dalje, Šabac vas moli, g. predsedniče, da vi, kao dični predsednik bratskog čehoslovačkog naroda, primite tople pozdrave našeg iskrenog bratstva i nepokolebljive ljubavi”.
Ovom prilikom predsednik Čehoslovačke Tomaš Masarik i čehoslovački ambasador Jan Šeba proglašeni su počasnim građanima Šapca. Takođe, svečanog popodneva 13. juna 1926. godine, tadašnja Pocerska ulica postala je Masarikova.
– Nakon izgovorenih zahvalnosti i pozdravne depeše Njegovom Veličanstvu Kralju Aleksandru I i predsedniku Čehoslovačke Republike g. Tomi Masariku, pevačko društvo otpevalo je himnu Srba, Hrvata i Slovenaca. Po predaji odlikovanja organizovan je svečani banket u Narodnoj gostionici, dok je u opštinskom parku svirala vojna muzika, a na Velikoj pijaci trajalo narodno veselje – priča Filipović.
Tomaš Garig Masarik, čehoslovački državnik i filozof češkog porekla, profesor Praškog univerziteta i prvi predsednik Čehoslovačke od 1918. do 1935. godine, u međuratnoj jugoslovenskoj kulturi imao je posebno, počasno mesto, a Šapčani su to umeli da prepoznaju.
Cela Masarikova politička karijera – od njegovog prvog skupštinskog govora u parlamentu Austrougarske, posvećenog stanju u Bosni i Hercegovini pod okupacijom, bila je blisko povezana sa srpskim i jugoslovenskim pitanjem.
U vreme „Albanske krize” 1912, kada je Austrougarska tražila povod za napad na Srbiju, Masarik je pokušavao da doprinese smanjivanju napetosti između dve države. I posle ratnog sukoba Srbije i Bugarske 1913. godine, pomagao je u pokušajima izmirenja. Protivio se agresivnoj austrougarskoj politici na Balkanu i aneksiji Bosne i Hercegovine i veoma je uticao na jugoslovensku omladinu uoči Prvog svetskog rata.
U Prvom svetskom ratu, Masarik i Srbi udružili su snage u borbi za stvaranje čehoslovačke i jugoslovenske države. Masarik je, pošto je emigrirao iz Austrougarske, imao čak dva srpska pasoša i svu podršku srpske diplomatije.
Kao predsednik Čehoslovačke, Masarik se prema Jugoslaviji i njenom kralju Aleksandru Karađorđeviću, odnosio saveznički i lojalno.
Srbi su u njemu videli svog prijatelja i branioca i gledano ovako, nije slučaj što je infrastrukturno, istorijski i kulturno značajan deo grada dobio ime po čoveku koji se zalagao za bolju sliku jugoslovenske države u Evropi.
Kasnije, u socijalističkoj ideologiji, došlo je do potiskivanja njegovog dela, ali su ulice posvećene Masariku u Beogradu i drugim srpskim gradovima zadržale svoja imena. I ova u Šapcu, do danas, na pravi način svedoči o burnoj istoriji, kulturnim i društvenim okolnostima u gradu.
– Imamo običaj da kažemo da je to duhovni i intelektualni centar grada. Na samom uglu imate jedan krak Krsmanovića kuće, koja priča divnu priču o dobročinstvu Jovanke Topuzović. Taj objekat je vrlo značajan u arhitektonskom smislu, jer ga je najverovatnije radio Jovan Ilkić. Prekoputa je zgrada Narodne banke, završena 1937. godine. Nju je radio čuveni arhitekta Bogdan Nestorović. Ona svedoči o prodoru modernog stila i predstavlja arhitektonski biser grada. Naravno, tu je šabačka Crkva, čija je gradnja počela u vreme Jevrema Obrenovića, višestruko značajna kao saborna gradska pravoslavna crkva, sa spomenikom izginulima u balkanskim i Prvom svetskom ratu i nastradalima u samoj crkvi 1914. godine. Zatim kuća prote Jovana Pavlovića iz 1855. godine, izuzetnog intelektualca svog vremena. Od protine kuće dolazimo do gimnazijskog dvorišta i zgrade koja je nastajala iz četiri dela, od 1892. do 1935. i, naravno, zgrade koja je namenski zidana za zgradu Polugimnazije. Od pedesetih godina prošlog veka u njoj je Narodni muzej – ukazuje na arhitektonsko bogatstvo Šapca muzejska savetnica Narodnog muzeja Tatjana Marković i dodaje:
– Sa druge strane je zgrada nekadašnje Kasine, koja opet govori o prodoru moderne arhitekture u međuratnom periodu. Prekoputa Narodnog muzeja je izuzetan prvi spratni objekat u gradu, Vladičanski dvor, završen 1854, karakteristične gradnje, tipične za srednju Evropu, a sa druge strane ima elemente onoga što bismo nazvali moravskim stilom. U drugom delu ulice su, takođe, dva vrlo značajna objekta – Muzička škola, koja je nekada zapravo bila Učiteljska škola i nekadašnji internat Učiteljske škole, sagrađen delom od sredstava iz fonda Stane Milanović, koji je danas zgrada Ekonomske škole.
Pored javnih institucija tu su i objekti u otmenom maniru za privatno stanovanje, jedan od njih je kuća advokata Draže Petrovića, izuzetan primer lokalne varijante secesijske arhitekture. Nekoliko objekata sačuvano je fragmentarno, u delovima fasade, a Masarikova krije i dve kuće rađene u ćerpiču, s kraja 19. veka.
Ulica Tomaša Masarika u Šapcu jeste galerija na otvorenom arhitektonskih stilova, uticaja i društvenih prekretnica. Spoj klasicizma, narodnog graditeljstva, moderne gradnje, obnovljenih pravaca, secesije – sve je stalo u jedan red.
Iz serijala KULTURE GRAD. Projekat je sufinansiran iz budžeta Grada Šapca. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
