Istražujući nastanak prve pesme o Šapcu, istoričar Dejan Živanović vraća nas u 1476. godinu i ugarski napad brodovima i kopnenom vojskom na utvrdjenje na Savi, koje je samo nekoliko godina pre, počeo graditi osmanski sultan Mehmed II Osvajač. U napadu na Šabac, lično je učestvovao ugarski kralj Matija Korvin, a pored njega učestvovali su i drugi istaknuti vojni zapovednici među kojima treba izdvojiti srpskog despota Vuka Grgurevića, u narodnoj poeziji poznatijeg kao Zmaj Ognjenog Vuka i vlaškog vojvodu Vlada Drakula (Brem Stoker je po ovom istorijskom liku napisao roman ,,Drakula“). Sa druge, osmanske strane, oko 1.300 ljudi, branilo je utvrđenje u opsadi koja je trajala 33 dana i koja je završena 15. februara 1476, pobedom kralja Matije Korvina i ugarske vojske.
Ugarski kralj Matija Korvin ( Foto: http://vijesti.hrt.hr )
“Pravu senzaciju, izazvalo je otkriće Deže Verhelja (1840-1897), jednog od članova Mađarskog istorijskog društva, pravnika i istraživača, koji je 1871. godine, prilikom stručne ekskurzije u mađarskoj Županiji Ung, u porodičnoj arhivi Čičeri, pronašao jednu epsku pesmu od 150 redaka, ispisanu na mađarskom, na osnovu čijeg sadržaja se moglo zaključiti da je napisana od strane nekoga ko je i sam bio učesnik ili očevidac opsade Šapca 1476. godine. Pesma je zapravo bila fragment jednog srednjevekovnog rukopisa, što se moglo videti na osnovu toga što je deo teksta koji je pronađen, počinjao sa ,,A“. Na osnovu sadržaja, istraživači su pesmi dali naziv Opsada Šapca (na mađarskom Szabacs viadala).
Jedan od onih koji je tekst istraživao, Kalman Tali, izneo je januara 1872. godine tekst pesme na sastanku Mađarskog istorijskog društva. Interesantno otkriće pobudilo je ubrzo čitavu plejadu mađarskih istraživača da počnu proučavati spis. Bili su to; Aron Silađi (1837-1922), Deže Čanki (1857-1933), Jene Pinter (1881-1940), Kiril Horvat (1804-1884), Gustav Vencel (1812-1901), Janoš Horvat (1878-1961), Imre Šamu (1917-1990) i drugi.
Šabačka tvrđava, 1527. godina
„Generalno gledajući, mađarski paleografi 19. veka, nisu sumnjali u verodostojnost pronađenog teksta”, navodi istoričar Dejan Živanović. Medjutim, kasnije bavljenje ovim tekstom kod nekih istraživača je pobudilo odredjene sumnje.Sadržajem spisa temeljno se bavio Janoš Horvat, koji je smatrao da velika slova na početku stihova nisu tipična za srednjovekovne pesme. Drugi istraživač ovoga teksta, Kiril Horvat, smatrao je da u srednjem veku nije bilo pravilo da se stihovi pišu u redovima, jedni ispod drugih. Takodje, fragment pesme je na nekoliko mesta ispravljan i sam naziv grada Šapca se spominje u tri različita oblika. Jene Pinter, smatrao je da je jezik ovog istorijskog epa veoma sumnjiv.
Dejan Živanović, istoričar ( Foto: J. Gubelić )
Kalman Tali i Deže Čanki, ustanovili su da se pesma na nekim mestima poklapa sa stvarnim istorijskim događajima, a na drugim se u potpunosti suprotstavlja stvarnim opisima. Jedan deo istraživača smatrao je da je pesmu napisao sam Deže Verghelj, inače odličan poznavalac srednjovekovnih pisanih dokumenata. Iz redova istoričara umetnosti, Ferenc Toldi, je bio taj koji je oslanjajući se na više iskusnih paleografa, tvrdio da je Opsada Šapca, prva originalna mađarska pesma. Bura oko ove pesme čini se da je okončana 1993. godine, kada je Laslo Hadrovič (1910-1997) u Višegradu (Mađarska), održao predavanje na temu Mađarsko – južnoslovenskih intelektualnih veza u srednjem veku. On se u navedenom predavanju više nije bavio autentičnošću epa. Spominje ga kao jednu mađarsku pesmu koja je sačuvana u fragmentu”, ističe Živanović.
Szabacs viadala, Nacionalna biblioteka Mađarske, 1476. godine
Pesma se danas čuva u Nacionalnoj biblioteci Sečenji u Budimpešti, kao najstarija u originalu sačuvana mađarska istorijska pesma. Kod nas se prvi sporadični prevodi ove pesme pojavljuju 1937/39. godine, u ,,Prilozima proučavanju narodne poezije“ Svetislava Stefanovića, a 1978. Godine, Enver Čolaković, u ,,Zlatnoj knjizi mađarske poezije“ objavljuje delove ove pesme. U belešci o pesnicima, Čolaković za pesmu ,,Boj kod Sabača“(kako je kod njega prevedeno) navodi da je najraniji primer mađarske epike svetovnog sadržaja.
Boj kod Sabača
Ali begov javimo dolazak
I odande njegov još odlazak
Petnaest tisuć konja je sabrao
Konjanike vrane odabrao
Nedaleko Sabača kad stiže
Da sasluša govor, čador diže
U Sabaču zbor se krupan valja
Da sasluša mudri savjet kralja
Dao mnogi bubnji da bubnjaju
I sve trublje uzbunu tutnjaju
Od naroda nebo je pucalo
Vitezova mnoštvo je vikalo
Kad čuše da zavjet mogu dići
I odatle bez njega otići
Ali beg će od tog štetovati
Neobavljen rad će mu ostati
U to mnogi tamo su dvojili
Al su glave zemlji oborili.
(E. Čolaković, Zlatna knjiga mađarske poezije, 1978
U pesmi se peva o junacima epske književnosti, Pavlu Strijemljaninu i Đerzelez Aliji, ali ne samo o njima, ovaj istorijski događaj deseterca obuhvata još širu galeriju srpskih epskih junaka, kao i značajnih istorijskih ličnosti van književne žiže, poput Mitra Jakšića, Vuka Grgurevića, ali i Vlada Cepeša i sultana Mehmeda Drugog. Može da se kaže da je pesma „Opsada Šapca“ ili „Deseterac o Pavlu Strijemljaninu i Đerzelez Aliji“, kako je kod nas prevedena, najstariji oblik deseterca, i prvi zapis uopšte epske pesme na ovim prostorima. Ova pesma je dokaz o velikim i dalekosežnim preplitanjima srpske kulture sa važnim evropskim centrima, a kako ona predstavlja i najraniji spomen imena Šabac u pisanim izvorima, izuzetno je bitna za istoriju našeg grada.
