Jovan Cvijić, osnivač naučne geografije u Srbiji, zadužio je zemlju koju je istraživački sagledao više puta, najpre uspostavljanjem njenih granica, a onda i profesorskim i osnivačkim radom. Profesor Velike škole, rektor Univerziteta u Beogradu i osnivač Srpskog geografskog društva, državničke funkcije odlučno je odbijao, jer je do poslednjeg dana, kao predsednik Srpske kraljevske akademije, svom narodu služio isključivo predanim naučnim radom.
Iako u literaturi stoji podatak da je rođen na Miholjdan 12. oktobra, veliki srpski naučnik rođen je u 8. oktobra 1865. u Loznici. Majka Marija i otac Todor, imali su još petoro dece – Milevu, Soku, Angelinu, Nadu i Živka. Rođen blizu granice imao je priliku da upozna mentalitet dve države različite vere, ali povezane jakim istorijskim vezama. Njegovi biografi pišu da je iz ove sredine poneo urođenu bistrinu, smisao za opažanje, osetljivost za druge, uzdržanost i snažno nacionalno osećanje.
Osnovnu školu i prva dva razreda gimnazije završio je u Loznici, a naredna dva u Šapcu. I sam je u svojoj Autobiografiji ostavio važne beleške iz tog vremena. Smešten je bio kod gazdarice u Ratarsko ulici, preko puta tadašnje bolnice: „I ako je to bila promena sredine, ipak nije bila vrlo znatna promena. Izgled varoši istina bio drukčiji. Šabac prema Loznici stvarno izgledao kao velika varoš, u ono doba vrlo znatno tržište za hranu i suve šljive. Velika pijaca, mnogobrojni dućani i dugački sokaci“, piše.
Šabačka gimnazija na dobrom glasu i sposobni profesori imali su presudan značaj za njegovo dalje naučno opredeljenje: „Dok sam u Loznici bio nesvesno najbolji đak, ovde se u meni počne buditi svestan život. Najpre uticajem gimnazije i boljih profesora. To je bila, blagodareći direktoru Kozarcu, najbolje uređena polugimnazija u Srbiji. Bilo je reda, pazilo se na đačko ponašanje. Od đaka se zahtevalo ozbiljan rad. Skoro nikad se preko dana nije ostalo bez časa koji je određen po programu“ – sećao se kasnije Cvijić.
Kako sam kaže, prvi put je u ovoj školi osetio značaj duhovne i moralne discipline, što će se u njegovom kasnijem naučnom radu, pokazati kao veoma važno. Posebno visoko mišljenje imao je o tadašnjem direktoru gimnazije Đuri Kozarcu, a veliki uticaj na njega ostaviće i profesor Vladimir Karić, koji je u to vreme radio na geografskim udžbenicima i skicama. Iz šabačke škole poneo je toplo sećanje na takozvane praznične klasifikacije uoči Petrovdana. Ova školska svečanost okupljala je mnogo uglednih trgovaca široke ruke, koji nisu štedeli da ulože u obrazovanje i prosvetu. Tom prilikom direktor Kozarac Cvijića je proglasio najboljim učenikom, što je privuklo pažnju prisutnih. „Time mi je bilo olakšano dalje školovanje. Dvojica šabačkih trgovaca ponude mome ocu, koji je takođe prisustvovao „klasifikaciji“, da me iduće godine uzmu u svoju kuću da im decu poučavam. Moj otac primi ponudu Miloša Popovića na Malom Bajiru, i tu sam proveo IV razred gimnazije. Blagodejanje i malo novca što su mi roditelji slali, trošio sam pored odela na časopise i na kupovinu knjiga“, piše Jovan Cvijić u svojoj Autobiografiji Iz uspomena i života, štampanoj 1923. godine.
Ostale razrede gimnazije završio je u Beogradu, a iz finansijskih razloga ne upisuje studije medicine, što mu je bila želja. Geograf postaje sticajem okolnosti – na nagovor profesora geografije Vladimira Karića, koji mu s entuzijazmom govori o značaju ove nauke u povoju. Cvijić je prihvatio njegov predlog i upisao Matematičko-prirodnjački odsek Velike škole, gde će, između ostalog, napisati rad, značajan i za rodni kraj.
– Za naše područje najznačajnije je što je kao student Velike škole napisao rad Prilog geografskoj terminologiji našoj gde navodi geografske primere iz ovog kraja. Terminologija koju je Cvijić uveo u literaturu ovim radom postala je osnova srpske geografske terminologije, kojom se naučnici i danas služe – objašnjava Biljana Radičević, geograf Centra za kulturu Vuk Karadžić u Loznici.
Po završetku Velike škole Cvijić je postao predavač u Drugoj beogradskoj gimnaziji, a ubrzo mu Ministarstvo prosvete odobrava godišnju stipendiju za studije geografije u Beču 1889. godine. Ovde se mladi naučnik iz Srbije, susreće sa fizičkom, političkom, kartografskom, statističkom, administrativnom, istorijskom geografijom, klimatologijom, geodezijom, astronomijom, meteorologijom. Pitomac Srpske Vlade, od kog se puno očekivalo, za tri godine u Beču savladao je sve pomenuto. Na doktorskim studijama odlučio se za rad na temu kraškog reljefa.
– Za izradu svoje doktorske disertacije, koja je najpre štampana na nemačkom, pa na srpskom 1895. godine, Cvijić je, osim sopstvenih terenskih istraživanja, koristio i celokupnu dostupnu naučnu literaturu na drugim jezicima, koja je brojala 500 jedinica. Zato su naučnici njegovu monografiju o karstu smatrali zastavničkim delom, ništa više nije mogla da se doda za kraške oblike reljefa, od onoga što je Cvijić naveo – objašnjava Biljana, koja je i autorka digitalne muzejske postavke „Jovan Cvijić“.
Nažalost, u momentima važnim za njegov budući naučni rad, njegova porodica u Srbiji počinje da se osipa.
– Jovanova majka umrla je tokom njegovih doktorskih studija u Beču. Posle nekoliko godina umro je i otac. Mlađa sestra Nada i brat Živko, sledeći njegov primer, takođe su otišli u Beograd, pa u Loznici više nikog od porodice nije ostalo. Ubrzo dolaze dva velika rata, tako da se kuća urušila i nije ni obnavljana – kaže ona.
O porodici naučnika inače se ne zna mnogo, a najtamniju sudbinu iz kuće Cvijića doživela je, pred kraj života, Jovanova sestra Mileva, zvana Milka, udata za šabačkog sarača Vladu Popovića. Politika je 1938. Godine, nakon muževljeve smrti, pisala o životu Milke Cvijić Popović u Šapcu: „U oniskoj, trošnoj, tuđoj, kući, na periferiji grada, sama, pod bremenom godina, bez muža i poroda, dokončava poslednje dane rođena sestra našeg velikog naučnika dr Jovana Cvijića.”
Od 1893. godine redovni je profesor Velike škole u Beogradu. Nakon stupanja na dužnost osniva Geografski zavod, preteču današnjeg Geografskog fakulteta, koji postaje središte naučno-istraživačkog rada u zemlji. Godinu dana kasnije, kao poseban oblik nastave, uvodi Geografski seminar. Od početka rada na Velikoj školi Cvijić je intenzivno radio na stvaranju naučnih saradnika u raznim oblastima srodnih nauka. Vredne i darovite učenike postavljao je za asistente, a nakon rada pod njegovim nadzorom upućivao na studije u inostranstvo. Cvijić se, između ostalog, smatra ocem geografije i jer je na ovaj način stvorio nove generacije naučnika.
Sa svojim saradnicima osnovao je 1910. godine Srpsko geografsko društvo, prvo udruženje te vrste na Balkanskom poluostrvu. U dva navrata postavljan je za rektora Univerziteta. Međutim, on se najpre zalagao za modernizaciju i redovnost nastave.
– Sve letnje raspuste koristio je za terenska istraživanja. Za 38 godina proputovao je celo Balkansko poluostrvo. Ponekad je imao i vojničku stražu uz sebe, da bi mogao bezbedno da istražuje. Uvek je sa sobom nosio beležnice, u koje je sve zapisivao. Bio je odgovoran, disciplinovan, pa i strog prema svojim studentima i kolegama – kaže Biljana, koja se Cvijićevim životom i delom bavi duže od decenije.
Kao takav, više puta predstavljao je svoju zemlju u brojnim diplomatskim misijama – 1908. godine poslali su ga u Veliku Britaniju na naučni skup, kako bi Srbija posle Majskog prevrata i narušenih državničkih odnosa sa ovom zemljom popravila svoj ugled u Evropi.
Oženio se u svojoj 47. godini Ljubicom Krstić. Venčanju, održanom 28. aprila 1911. godine u Topčiderskoj crkvi u Beogradu, prisustvovali su prestolonaslednik Aleksandar I Karađorđević, princ Pavle, kumovi i školski drugovi dr Vojislav Veljković i dr Dragutin Protić, kao i najbliža familija. Nakon venčanja Cvijići su otputovali u Pariz i Rim.
Za vreme Prvog svetskog rata pokazao je humanu stranu svoje ličnosti. Zbog poznavanja geografskih karata i terena, pripao je geografskom odeljenju u vojsci, pa je u Srbiji proveo ratne 1914. i 1915. godinu, kada je upućen u Solun.
– Kada shvati da saveznici ne mogu da pomognu Srbiji, razočaran odlazi u Švajcarsku, gde je držao predavanja o Srbiji i Balkanskom poluostrvu. Za to vreme, on i supruga Ljubica, vode evidenciju naših izbeglih studenata i đaka. Zahvaljujući fondu, osnovanom u Londonu za srpsku decu, omogućili su njihove stipendiranje tokom celog rata – navodi Biljana.
Zatim ga pozivaju u Pariz, gde, izjednačen sa svojim kolegama na Sorboni, naredne tri godine predaje na predmetu o etnografiji Balkanskog poluostrva. Za ovo vreme sređuje svoje beleške o stanovništvu i tako nastaje njegova najznačajnija monografija Balkansko poluostrvo, objavljena 1918. na francuskom jeziku.
Drugo Cvijićevo političko angažovanje bilo je učešće na Konferenciji mira u Parizu kao naučnog referenta za geografiju i etnografiju. Poznavanje geografskih prilika i naroda na srpskoj teritoriji, pomoglo mu je da se akademskim pristupom bori za nacionalno pitanje.
U kući koju je 1905. godine, po ličnim instrukcijama sagradio u Beogradu, živeo je do smrti 16. januara 1927. godine. Supruga Ljubica ovde će ostati sve do svoje smrti 1941, a kuća će na stogodišnjicu Jovanovog rođenja 1965. godine biti pretvorena u memorijalni, danas Muzej Jovana Cvijića.
Lozničani se barem jednom godišnje velikom naučniku odužuju na njegov rođendan – svakog oktobra u njegovom rodnom gradu organizuje se manifestacija pod nazivom Dani Jovana Cvijića, koju organizuje i realizuje Centar za kulturu „Vuk Karadžić“.
Iz serijala „ZNAMENITIH TRAG”. Projekat je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstvo kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
