„Tih je godina sve što se moglo nazvati novinom, što je bilo korisno i od neke potrebe, ulazilo prvo u Šabac, a kroz njega u Milošev Kragujevac, Beograd, pa u celu Srbiju“, pisao je Milan Jevtić. Na desnoj obali Save, čuli su se prvi zvuci klavira, a sve ulice sekle su se pod pravim uglom. Dinastija koja je oslobađala, uzdizala, izgrađivala i stekla nezavisnost Kneževine, odnosno Kraljevine Srbije, ostavila je trag i u Šapcu. Tačnije, tome je zaslužan Jevrem, najmlađi brat srpskog kneza Miloša Obrenovića, istovremeno i najmlađe od devetoro dece u porodici Martinović – Mihailović. U Šapcu je proveo 15 godina i svojim delima svrstao se u red znamenitih besmrtnika. Zato se njegov boravak u Šapcu naziva „Jevremovim zlatnim dobom“. Svojim vizionarskim delovanjem udario je temelje potonjeg „Malog Pariza“.
Jevrem Obrenović, sa sinom Milošem i ćerkom Ankom ( Foto: J. Gubelić, Narodni muzej Šabac)
Njegova majka Višnja se dva puta udavala. Prvi put, za Obrena Martinovića, iz sela Brusnice, sa kojim je imala troje dece; posle Obrenove smrti, Višnja se udala za siromašnog udovca Teodora Mihailovića, u selu Dobrinju. Višnja i Teodor su imali tri sina: Miloša, Jovana i Jevrema, koji je rođen 1790. godine u Dobrinji. Višnjini i Teodorovi preci su bili hercegovački doseljenici; u ove krajeve su došli krajem XVII ili početkom XVIII veka. Po završetku austrijsko-turskog rata (1788-1791), Teodor umire ostavljajući porodicu u nemaštini. Nekoliko godina kasnije, braća po majci – Jakov i Milan, odveli su majku Višnju, zajedno sa Milošem, Jovanom i Jevremom, na svoje imanje u Brusnicu.
Pismo Jevremovo Cvetku Rajoviniću – namešteniku popečiteljstva finansija, 19. april 1839. godine ( Foto: J. Gubelić, Međuopštinski istorijski arhiv Šabac)
Milan Obrenović je imao velikog uticaja na vaspitanje i razvoj mlađe braće, o čemu svedoči i činjenica da su Miloš, Jovan i Jevrem, koji su se inače prezivali Teodorović, uzeli prezime brata po majci – Obrenović. Godine 1816, Miloš je postavio Jevrema za obor-kneza Šabačke nahije. U Šabac je stigao u martu i ubrzo se oženio Tomanijom Bogićević, sa kojom je imao osmoro dece – sedam kćeri i jednog sina. Punu zrelost i zasnivanje sopstvenih porodica doživelo je samo četvoro: bliznakinje Simka i Jelka, zatim Anka i sin Miloš. Sa šabačke crkve, prvi put su se oglasila zvona kada se rodio Jevremov sin Miloš, otac budućeg kralja Milana. Zapovednik nahije je u Šapcu razvijao trgovinu, uređivao varoš i okupljao obrazovane ljude.
Odgovor knezovima nahije kako da tumače zakon o supružnicima, 9. jun 1829. godine ( Foto: J. Gubelić, Međuopštinski istorijski arhiv Šabac )
Šabačku varoš, u kojoj je boravio od 1816. do 1831. godine, Jevrem je uredio po „evropejski“. Glavne ulice su se sekle po pravim uglom, a ostale su „prema njima izvedene lenjirom“. Živeo je u svom konaku, koji je završen 1824. godine. U njemu se živelo po „evropejskim“ nazorima i manirima. Zdanje je bilo stecište školovanih i učenih ljudi, intelektualne i umetničke elite ondašnje Srbije, kojima je Jevrem bio mecena i potpora. Bila je to skladna spratna građevina koja „simetrijom, arhitekturom i krasotom prevashodi sve konake i dvorove u Srbiji“. Jedna od najlepših zgrada u tadašnjoj Srbiji, imala je prva pendžerska stakla, erkere i visoki krov pokriven šindrom. Shodno tome, odigrao je značajnu ulogu u podizanju opšteg kulturnog nivoa ondašnje Srbije. Njegova biblioteka u Konaku u Šapcu, sa delima Lafontena, Kupera, Skota, Šilera i drugih, spada u red najbogatijih u Srbiji.
Pismo Jevrema Obrenovića Knezu Mihailu, novembar 1839. godine ( Foto: J. Gubelić , Međuopštinski istorijski arhiv Šabac)
Zahvaljujući Jevremovom shvatanju važnosti narodnog prosvećivanja, Šabac je, među prvima gradovima u Srbiji, obnovio škole, imao učitelje, lekare, apotekare, „hudožestvenike“, itd. Godine 1826, u Šapcu radi škola kod crkve, koju je Jevrem podigao sopstvenim sredstvima. Školu pohađa 100 učenika u prvoj, i 25 u drugoj klasi. U školi rade dva učitelja; jednog plaća Šabačka opština, a drugog Jevrem, iz svog džepa, 1200 groša godišnje.
Jevrem je u Šapcu podigao i prvu kasarnu, spratnu zgradu sa četiri odeljenja, u kojoj se moglo smestiti 60 vojnika. Za vreme Jevremove vlade, u Šapcu su počele da rade brojne značajne ustanove: Šabački magistrat (1823), građanska bolnica sa dve prostorije (veća za bolesnike, manja za lekare, 1826. godine), dobro opremljena apoteka (1826), kasarna (zgrada sa četiri prostorije) sa 60 vojnika itd. Joakim Vujić svedoči da je, 1826. godine, u Šapcu zatekao solidno snabdevenu apoteku sa lekovima u vrednosti od 5000 groša.
Maketa Jevremovog konaka u Šapcu ( Foto: J. Gubelić, Narodni muzej Šabac )
Godine 1829, doveo je u Šabac, iz Sombora, Josifa Šlezingera, za učitelja muzike svojoj deci. Šlezinger je ubrzo formirao u Šapcu sopstvenu „muzičku kapelu“. Posle hatišerifa iz 1830. godine, Miloš je procenio da mu je, uz dobro organizovanu vojsku, potrebna i vojna muzika, pa je Šlezinger, 1. juna 1831. godine, postavljen za kapelnika vojne muzike u Kragujevcu.
Od Jevremovog konaka, ostala je samo ploča koja se čuva u šabačkom Narodnom muzeju ( Foto: J. Gubelić )
Posle duže bolesti, Jevrem je umro na svom imanju u Vlaškoj, 9. septembra 1856. godine. Po Jevremu Obrenoviću, danas se u Šapcu zove glavna ulica, škola u naselju Živinarnik i Jevremovac, predgrađe grada na Savi.
Libade Tomanije Obrenović ( Foto: J. Gubelić, Narodni muzej Šabac )
Značaj predmeta koji su sačuvani
U šabačkom Narodnom muzeju., među predmetima, čuva se i libade Tomanije Obrenović. Anka Obrenović, kći gospodara Jevrema Obrenovića, u patrijarhalnoj Srbiji prve polovine 19. veka, bila je „prva Evropljanka, intelektualka i aristokratkinja“. Žena koja je u mnogo čemu prednjačila, u srpstvu je, nažalost zapamćena samo zbog namere da svoju ćerku Katarinu uda za brata od strica, kneza Mihaila.
U pismu Jevrema Obrenovića knezu Mihailu, između ostalog obaveštava ga da je „narod miran i da očekuje njegov povratak“. U pismu ističe da „samo nekoliko činovnika ropće i viče protiv kneza i familije“.
U odgovoru knezovima Šabačke nahije, Jevrem ih upućuje kako da tumače Zakon o bračnim supružnicima. Na tome je naročito insistirao Miloš Obrenović, koji je pridavao veliku važnost demografskom potencijalu u nacionalnom osamostaljivanju i razvoju. U te svrhe vešto je koristio seoske i porodične strahove od nerotkinja i isticao da je sposobnost rađanja ženina najveća vrlina, ali je uvodio i konkretnije podsticaje, poput sredstava za „udadbinu“ majke vanbračnog deteta u iznosu oko 200 groša, što nije bio zanemarljiv miraz u sredini iscrpljenoj ustancima i bunama.
Iz serijala “Znamenitih trag”. Projekat je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstvo kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
