Prvi pouzdani podaci o postojanju drvene crkve u Šapcu vezuju se za vreme austrijske vladavine Srbijom 1718-1739 godine. Prva crkva svetih apostola Petra i Pavla bila je opisana početkom XIX veka kao trošna građevina a kada je početkom ovoga veka Šabac postao eparhijsko sedište pristupilo se gradnji velelepne crkve.
Sadašnja šabačka crkva građena je od 1826. do 1831. godine. Kada je 1826. godine kroz Šabac prošao Joakim Vujić, zapisao je da se priprema materijal za gradnju nove crkve. Plac za novu šabačku crkvu poklonio je Jovan Kurteša (Kutović).
Šabac početkom XIX veka (Foto: Vikipedija)
Majstor – neimar bio je Kosta Dimović iz Ohrida. Gradnja hrama trajala je dosta duže nego što se predviđalo. Nakon nekoliko godina crkvi je dozidan zvonik o čemu govori ploča od crvenog mermera iznad ulaznih vrata na kojoj je napisan sledeći tekst:
Godine 1858. na crkvu je postavljeno sedam zvona izrađenih u kragujevačkoj topionici, a najveće od njih bilo je poklon Tomanije Obrenović, žene Jevrema Obrenovića. Istovremeno sa gradnjom zvonika građen je i slikan i ikonostas.
Hram Svetih apostola Petra i Pavla iz 1938. godine (Izvor: crkvenaopstinasabac.com)
Šabačka eparhija je 6. novembra 1852. godine sklopila ugovor sa poznatim slikarom Pavlom Simićem o oslikavanju ikonostasa. Ikonostas je slikan od 1852. do 1857. godine. Tadašnji episkop šabački Joanikije Nešković priložio je dveri na ikonostasu. Duborezački deo ikonostasa izradio je Đorđe Dević iz Bačke Palanke, a pozlatarske radove radio je Miloš Branković.
U Prvom svetskom ratu crkva je podelila sudbinu naroda Šapca i cele Srbije. Hram je teško oštećen, zvonik je srušen do polovine, potpuno je porušen krov, a zidovi i svodovi oštećeni. Austrijanci su u crkvi držali taoce, koje su streljali ispred crkve.
Austrougarska artiljerija je razorila Šabac, avgust 1914. ( Foto: Javno vlasništvo)
Na samom početku Prvog svetskog rata 12. avgusta 1914. godine Šabac je doživeo žestoko bombardovanje. Po ulasku Austrijanaca u grad stanovništvo koje se nije sklonilo pozatvarano je u veće kafane, bolnicu a najveći broj u, već od bombardovanja oštećenu, crkvu. Taoci u crkvi su mučeni, tri dana i tri noći držani bez vode i hrane a potom i streljani.
Posle rata, iz masovne grobnice koja se nalazila iza crkve ekshumirano je 157 leševa i svi su sahranjeni u zajedničku grobnicu ispred hrama na kojoj je 1934. godine podignuta je spomenik i spomen-kosturnica.
Spomenik i crkva (Foto: J. Gubelić)
Spomenik je projektovao Frano Mengelo Dinčić iz Kotora, a gradnjom je rukovodio akademski vajar M. Jovanović iz Sremske Mitrovice.
Spomenik ima postolje od tri stepenika, stub u vidu osmokrake prizme, sa dve figure – muškarca i žene, sve od belog meremera sa Venčaca, sa četiri bareljefa na bokovima prizme i figurom vojnika, izlivenoj u bronzi, na vrhu spomenika.
Skulptura na vrhu spomenika prikazuje srpskog vojnika u pokretu sa razvijenom zastavom u jednoj i spuštenom puškom u drugoj ruci, što simbolizuje pobedu i oslobođenje. Na prednjoj strani spomenika urezan je natpis. „Žrtvama ratova 1912 – 1918, Zahvalno potomstvo, 19. avgust 1933. Šabac“ Visina spomenika je oko 8 metara.
Detalji sa spomenika (Foto: J. Gubelić)
Posle rata crkva je obnovljena. Pošto je u toku Prvog svetskog rata okupator odneo sva zvona iz crkve, na ime reparacije 1924. godine, šabački saborni hram dobio je crkveni sat na svome zvoniku i sedam zvona – po jedno od 1700, zatim 1430 i 400 kilograma, i po dva od 1300 i 500 kilograma. Zvona su prvi put zazvonila uoči slave Crkve Svetih apostola Petra i Pavla 11. jula 1924. godine.
Statua žene od belog mermera (Foto: J. Gubelić)
Ikonu Svetog Jovana Krstitelja koja je sada na ikonostasu naslikao je 1931. šabački slikar Stevan Čalić. Zidovi hrama su freskopisani 1932. godine, a životisao je Andrej Bicenko akademski slikar izbeglica iz Rusije.
U kripti Saborne šabačke crkve sahranjeni su sveštenici Jovan Pavlović, Marko Petrović, Jovan Živković, Adam Teodorović, i episkop Samuilo Pantelić (1884-1886).
Crkva danas (Foto: J. Gubelić)
Spomenik ispred crkve je projektovao Frano Mengelo Dinčić iz Kotora, a gradnjom je rukovodio akademski vajar M. Jovanović iz Sremske Mitrovice.
Spomenik ima postolje od tri stepenika, stub u vidu osmokrake prizme, sa dve figure – muškarca i žene, sve od belog meremera sa Venčaca, sa četiri bareljefa na bokovima prizme i figurom vojnika, izlivenoj u bronzi, na vrhu spomenika.
Skulptura na vrhu spomenika prikazuje srpskog vojnika u pokretu sa razvijenom zastavom u jednoj i spuštenom puškom u drugoj ruci, što simbolizuje pobedu i oslobođenje. Na prednjoj strani spomenika urezan je natpis – „Žrtvama ratova 1912 – 1918, Zahvalno potomstvo, 19. avgust 1933. Šabac“. Visina spomenika je oko 8 metara.
Spomenik je 3. juna 1934. godine osvetio patrijarh srpski Varnava, a osvećenju spomenika je prisustvovao i kralj Aleksandar Karađorđević.
