Po brojnim prvinama, kada su napredak i blagostanje u pitanju, Šabac je nadaleko poznat. Prvi je bio i po herojstvu, a nažalost, i po stradanju. Prepolovljeno stanovništvo i razrušen grad u Prvom svetskom ratu, ugasiće svetla Malog Pariza i pretvoriti ga u srpski Verden. Paradoksalno, ovo stradalništvo Šabac će opet učiniti nedodirljivim – postaće jedini grad nosilac dva najvažnija inostrana ratna priznanja – francuski Ratni krst sa palminom grančicom (1920) i čehoslovački Ratni krst (1925), ali i prvo mesto u Srbiji odlikovano najvišim ratnim Ordenom Karađorđeve zvezde sa mačevima IV reda, 3. juna 1934. godine, prilikom svečane posete kralja Aleksandra Karađorđevića gradu.
Stradanje Šapca
Od odlikovanja prošlo je tačno devet decenija, i ovo je prilika da se podsetimo da nema mesta u Srbiji čiji je narod postradao, a grad spaljen i razoren kao Šabac. Za svoj sjaj, prosperitet i prepoznatljivi kafanski duh platio je previsoku cenu. Predratni broj od 14.000 stanovnika smanjen je na 7.000. I seoska područja – Mačva, Pocerina, Jadar, pretrpela su velike ljudske i materijalne gubitke. Stravične posledice zverstava austrijske armije, najpre 42. domobranske – vražje divizije, ostaviće gorak ukus neverice – zar je moralo tako?
– Razoren je skoro do temelja, oslobodioci kad su ušli u grad 2. novembra 1918, zatekli su negde oko 200 duša. Gotovo 48 odsto muškog stanovništva je stradalo. Grad nije mogao da se obnovi dugi niz godina posle rata. Bila je uništena privreda, zanatlije su ostale bez novca, imetka, jer u prvoj fazi kada su plavi vojnici uleteli, opljačkali su 2.000 kola imovine Šapčana, pa u novembru 1914. ponovo. Porušene su skoro sve javne zgrade: kasarne, carinarnica, opštinska zgrada, sudska zgrada, jedna zgrada Gimnazije, crkva i mnoge druge. Prilikom povlačenja 1918. godine, neprijatelj je srušio i gvozdeni most na reci Kamičak – objašnjava istoričar Nebojša Cvejić.
Od 12. do 14. avgusta, Šabac je bombardovan, a danonoćno granatiranje izmenilo je lice grada do neprepoznatljivosti. Usledilo je pljačkanje, hapšenje i masakri od strane kaznene ekspedicije, koja se svetila za poraz u Cerskoj bici. Ipak, najstravičniji su zločini počinjeni u Sabornom hramu Svetih apostola Petra i Pavla. To je bila prva masovna grobnica u Prvom svetskom ratu, tvrde brojni istoričari. Iako se ne zna tačan broj, smatra se da je odavde ekshumirano 157 stradalih i premešteno u grobnicu u porti crkve. Posebnu tragiku donose svedočenja o mučenju i silovanju žena u samom hramu.
Ponovne borbe u kojima je grad rušen, vođene su krajem 1914, kao i krajem 1915. Šabac je od okupatora konačno oslobođen 2. novembra 1918. godine.
Oporavak i simbolična zahvalnost za muke
U godinama koje su usledile, grad se sporo oporavljao. Tek od tridesetih, ponešto se gradi. Baš kad grad konačno staje na noge, stiže nagrada za teret koji je podneo. Nakon Francuza i Čeha, bilo je ovo poslednje u nizu, odlikovanje kralja Aleksandra Oslobodioca lično, dodeljeno prilikom njegove posete Šapcu, 3. juna 1934. godine. Šabac je tako postao prvo mesto u Srbiji odlikovano najvišim priznanjem za ratne zasluge, pre Beograda, koji će isto odličje dobiti 5 godina kasnije – 1939. godine. Zasluga Šabac nije obišla, ali istoričari ocenjuju – stigla je kasno.
– Orden je najviše ratno odlikovanje i to je velika čast za grad, naročito za mali grad koji je bio jedan od vodećih pa je pao u zapećak. To je jedna vrsta satisfakcije za stradanje grada, ljudi, za svu borbu i za svu krv i znoj koju su uložili u ratove, u oslobođenje, izgradnju. Kralj je tek 20 godina od stradanja došao u Šabac. Njegova poseta bila je zakasnela. Ostao je gorak ukus. To je bilo samo nekoliko meseci pre nego što je ubijen u oktobru, u Marseju. Međutim, bez obzira na sve, ljudi su ga dočekali veličanstveno – kaže Cvejić, koji je i jedan od autora izložbe i knjige „Kraljevski dan u Šapcu“, u kojoj su na slikovit i integralan način prikazane okolnosti ovog značajanog društveno-političkog događaja u istoriji grada.
Poseta kralja
Događaj čiji je značaj odjeknuo u celoj Kraljevini trebalo je da objedini obeležavanje stogodišnjice šabačke crkve, ocvećenje Spomenika palim Šapčanima u ratovima 1912–1918. godine i novosagrađenog Sokolskog doma, kao i puštanje u saobraćaj kraka železničke pruge od Klenka do Šapca, koja ovaj kraj povezuje sa prugom Beograd-Zagreb. Pored kralja, važni gosti bili su patrijarh, mitropolit skopski i episkop niški, predsednik Vlade, ban Drinske banovine, predsednik beogradske opštine, britanska heroina Flora Sends, ministri, narodni poslanici, izaslanici Francuske i Čehoslovačke. Šabac je danima bio na naslovnim stranama najznačajnijih prestoničkih medija.
– Tog 3. juna u Šabac je prispela reka ljudi iz svih krajeva Srbije, pre svega iz Mačve, Pocerine, Posavotamnave, Srema. Prema Šabačkom glasniku, u Šapcu je toga dana boravilo čak 40.000 ljudi. Ministarstvo saobraćaja ondašnje velike Kraljevine Jugoslavije dalo je povlastice svima koji su hteli toga dana da budu u Šapcu, za prevoz brodom i vozom. Učešće u ovoj svečanosti uzela je i vojska Kraljevine Jugoslavije. Kralja je na železničkoj stanici dočekala počasna četa šabačkog garnizona, a logističku podršku pružale su mu jedinice iz Bijeljine i Valjeva. Takođe, eskadrila od 7 ratnih aviona jugoslovenskog kraljevskog vazduhoplovstva nadletala je Šabac tokom samih događaja, bacajući cveće okupljenom narodu – priča koautor izložbe na Trgu šabačkih žrtava i pomenutog dela istoričar Dejan Živanović.
Prateći brojne članke lokalnih i nacionalnih medija i dostupne istorijske izvore, istoričar zaključuje da se takva organizacija jednog događaja na ovim prostorima ne pamti.
– Šabačka opština je sa dve naredbe regulisala život svog stanovništva u danima pre i za vreme same svečanosti. Sve ulice kojima je kralj trebalo da prođe bile su posebno ukrašene svežim cvećem i travom, a kuće koje su se nalazile u tim ulicama su bile ukrašene državnim zastavama. Radio Beograd, koji je pre 5 godine počeo sa emitovanjem programa je uživo prenosio ovaj događaj – kaže on.
Akcenat je bio na osvećenju spomenika palim Šapčanima u ratovima 1912-1918, rad vajara Kotoranina Frana Menegelo Dinčića, ispod koga je kosturnica sa ostacima 2.200 vojnika i građana. Upravo ovo povod je za još jedan bitan događaj.
– Kao kruna tog dana bilo je odlikovanje koje je kralj Aleksandar uručio Šapcu i Prnjavoru za ratne zasluge – bio je to orden Karađorđeve zvezde sa mačevima 4. reda, najznačajnije odlikovanje koje su samo Šabac i Prnjavor primili sve do 1939. godine, kada je isto ovo priznanje dobio i grad Beograd – ističe Živanović.
Kraljev govor
Kraljev govor u Velikoj Kasini, prilikom svečanog ručka, prenela je Politika.
Svetski rat gutao je kao požar. Žrtve su bile ogromne. Nema kraja, nema kuće, nema sela koja nije dala svoj danak. Ali nitko nije podneo ono što je podneo Šabac i njegova okolina. Sudbina koja je bila namenjena Šapcu i čitavom ovom kraju, bila je najsvirepija i najsurovija. Ona je bila u punom znaku ognja i mača, uništenja i razaranja, u znaku neprijateljske podivljalosti i bezbožnosti…Tragovi ratne pustoši i danas se vide najjače u Šapcu. Obnova je spora i teška, ali i ako lagano i naporno, ipak se ide napred…Ali vi ste junaci, koji će i te prepreke svladati. Vi ste sokolili vazda, nećete vi klonuti ni sada.
Govor je u celosti naveden u knjizi „Kraljevski dan u Šapcu“.
Tokom govora kralj Aleksandar dodelio je orden Karađorđeve zvezde sa mačevima četvrtog reda Šapcu i selu Prnjavor. Uručenje je bilo narednog meseca. Od strane ađutanta kralja Aleksandra generala Vladimira Kostića odlikovanje je primio predsednik šabačke opštine Petar Grozdić, u sali hotela ,,Pariz“, tačno u 10.00 časova 22. jula 1934. godine, piše Politika 23. jula iste godine.
O ordenju pričamo i sećamo se
Tri najveličanstvenija ordena koje je Šabac dobio za herojstvo i stradanje u Velikom ratu, nestala su bez traga. Danas se mogu videti samo njihove replike u Narodnom muzeju.
– Originali su nestali u Drugom svetskom ratu, kada je Šabac ponovo pretrpeo stradanje, jer i u ovom ratu, kao i Prvom, iz ovog kraja kreću neprijateljska dejstva. U toku ratnih operacija u Drugom svetskom ratu, pljačke i svih ostalih nedaća došlo je do nestanka ordena i drugih vrednih znamenja – objašnjava Nebojša Cvejić.
Orden Karađorđeve zvezde sa mačevima četvrtog reda
Orden Karađorđeve zvezde ustanovljen je zakonom od 1. januara 1904. godine „za uspomenu na ustanak pod Vrhovnim Voždom Karađorđom“, a za priznanja i odlikovanje zasluga stečenih za Kralja i Otadžbinu kako u miru tako i u ratu“.
Prve dodele Ordena sa mačevima izvršene su 1912. godine, tokom Prvog balkanskog rata. Propisom od 22. novembra 1914. godine Orden u kategoriji sa mačevima, proglašen je najvišim ordenom za ratne zasluge. Ordenski znak četvrtog stepena Karađorđeve zvezde sa mačevima je srebrni, belo emajlirani „Rupertov krst“ između čijih krakova izbijaju srebrni zraci preko kojih su postavljena dva srebrna mača vrhovima nagore, sa ukrasnom tačkom u centru. U nadvišenju je srebrna i emajlirana kraljevska kruna. U centru krsta je kružni medaljon, u aversu emajliran plavo, sa emajliranim „starim grbom“ Srbije, dok je u reversu emajliran crveno i nosi predstavu dvoglavog orla sa štitom na grudima.
Oko medaljona je prsten ispisan u aversu srebrnim slovima na beloj polozi „ Za veru i slobodu 1804“ a u reversu srebrnim slovima na plavoj podlozi „Petar I 1904“. Orden je nošen o ratnoj traci crvene boje. Ima indicija da je autor nacrta bio Mihailo Valtrović.
Pored Šapca i Prnjavora, još je jedino Beograd (1939), kao naseljeno mesto, odlikovan ovim Ordenom do Drugog svetskog rata – piše Dragomir Acović u Odlikovanja grada Beograda, a navodi se u knjizi „Kraljevski dan u Šapcu“.
Iz serijala PRVI MEĐU PRVIMA. Projekat je sufinansiran iz budžeta Grada Šapca. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
