Ove godine navršava se 90 godina od rođenja Milića Stankovića (Milića od Mačve), 90 godina od osnivanja Narodnog muzeja u Šapcu i 70 godina od održavanja prvog Oktobarskog salona. Jedan od najvećih srpskih slikara, gradski hram umetnosti i kulture i najznačajnija umetnička smotra, imali su mnogo toga zajedničkog, a opet, mnogo ih je stvari razdvajalo – čulo se na predstavljanju monografije „Milić od Mačve – srpski barbarogenije“ i otvaranju izložbe Stankovićevih radova u posedu Narodnog muzeja u Šapcu.
Svetski cenjen i slavljen
Evropa i svet bili su fascinirani slikama Milića Stankovića. Prvi put kada je posetio Pariz najčuveniji galerista Aleksandar Jolas ponudio mu je ugovor na 20 godina, što je ovaj umetnik iz Mačve odbio. Kod kuće u Belotiću, primao je Kirka Daglasa i slavnu Sofiju Loren, toliko je bio cenjen. Izlagao je po svim značajnijim evropskim gradovima i u Americi. Njegova zaostavština broji čak preko 12.000 dela.
– Slikao je pola veka neprekidno, stalno i veoma plodotvorno. Njegov fundus broji nekoliko hiljada umetničkih dela. Njegovi radovi nalaze se u velikim muzejima širom sveta. Velike teme su Atlantida, seoba Srba, ratovi, stradanja, mitovi, legende, narodna verovanja. Neraskidiv sa Belotićem, Mačvom – kaže viša muzejska savetnica Tatjana Marković.
Srpski barbarogenije
Rođen je 30. oktobra 1934. godine. Bio je đak Šabačke gimnazije u godinama koje su iznedrile umetnike poput Živojina Žike Pavlovića, Boška Kućanskog, Vladislava Lalickog, Krstu Aleksića. Snažan srednjoškolski doživljaj umetnosti odveo ga je na Likovnu akademiju, koju je upisao kradom od roditelja, paralelno sa Arhitektonskim fakultetom. Mada se na trećoj godini studija konačno odlučio za slikarstvo, arhitekturu će utkati u svoj stil.
S ponosom je govorio o korenima iz plodne mačvanske ravnice. Opsednut vitalnošću i snagom srpskog naroda, budući da mu je otac Radovan bio solunac, slikao je mačvanskog seljaka, vojnika, seobe, bune i ratove, apokaliptične scene iz nacionalne istorije i njene aktere. Za njega je slikarstvo bilo način da se bori za srpski identitet i specifičnosti balkanske rase, originalno i maštovito, pa su ga zbog toga nazvali avangardnim terminom „barbarogenije“. Jer on je bio genije neukrotive prirode, sklon da bučno i pompezno slavi, ali i kritikuje mane sredine kojoj pripada.
– Milić nije bio slavan slikar, on je bio jedan angažovani intelektualac u jednom izuzetnom vremenu. Dovoljno je pomenuti samo njegovu izložbu iz 1962. godine koja je bila posvećena Savi Šaumanoviću i koja je zabranjena iste noći kada je otvorena. Iz njegovog slikarstva možemo da naučimo više nego iz brojnih udžbenika istorije. Duboko verujem da što Milića budemo više zaboravljali kao čoveka sa svim njegovim vrlinama i manama, da će sve više do izražaja dolaziti njegovo slikarstvo i da će on uvek u istoriji evropskog i srpskog slikarstva zauzeti ono mesto koje mu apsolutno pripada – rekao je istoričar Branislav Stanković, viši kustos Narodnog muzeja.
Milić, Muzej i Oktobarski salon
Od početaka Oktobarskog salona Milić je dolazio u konfrontaciju sa njegovim organizatorima – Muzejem i Gradom, u želji da ova kulturna manifestacija svojim visokim standardima poprimi oblike koje ima danas.
– Prvi sukob je bio 1974. godine kada su prvi put dodeljene nagrade na Oktobarskom salonu. On je izlagao uz neke do tada ostvarene umetnike, ali tada su nagrađeni mladi i nedovoljno afirmisani umetnici, što je Milića prilično razbesnelo. Tada se on javno obratio, poslao pismo koje je objavljeno u Glasu Podrinja, povodom svoje ogorčenosti, jer je njemu bilo potpuno nejasno da priznati umetnici i on sam budu izuzeti od razmatranja za nagradu. Smatrao je to jednom velikom nepravdom – kaže Tatjana Marković, dugogodišnja autorka oktobarskih izložbi.
Nakon ovoga, narednih nekoliko godina, do 1978, ne dodeljuju se nagrade. Možda to već dovoljno govori o vezi Oktobarskog salona i umetnika koji opravdano visoko vrednuje svoje stvaralaštvo i isto tako želi da u njegovom gradu, centralna umetnička manifestacija bude na istom nivou.
– Intrigantna je bila i izložba 1980 – to je trenutak kada Milić od Mačve priprema izložbu u Njujorku i njegovo slikarstvo je u ekspanziji širom Jugoslavije i sveta, a na ovom šabačkom salonu dobija 3. nagradu, što je izazvalo veliku ogorčenost umetnika i noćnu moru za Narodni muzej – kaže Tatjana Marković. Ponovo se obratio javnosti. Predložio je da se nagrada ustupi talentovanom Dejanu Ulardžiću, a on da bi trebalo da bude laureat tog 29. Salona.
Zbog oštrih stavova i tema na svojim delima, na nivou grada, ali i Jugoslavije njegove izložbe tih godina bile su zabranjivane. U muzejskoj dokumentaciji čuva se Milićeva prepiska sa ovom ustanovom i gradskim vlastima. Nakon pretnje da će se zbog ovih zabrana obratiti Unesku, priređena mu je samostalna izložba u Šapcu.
– Poslednje njegovo izlaganje na Oktobarskom i poslednji konflikt sa organizatorima je 1986. godine, kada je rađena velika rekonstrukcija zgrade Muzeja i Oktobarski salon održan je u Biblioteci. Poslednje večeri ukradeno je 5 slika, od toga su dve bile Milićeve – priča istoričarka umetnosti.
Slike nikada nisu pronađene i tom prilikom je Milić Stanković izjavio da više nikada neće izlagati ni na grupnim ni na samostalnim izložbama u Šapcu. Saopštio je i da zabranjuje da njegove slike iz fundusa Muzeja budu izložene na velikoj izložbi povodom 150 godina od nastanka zgrade Gimnazije, sadašnjeg Narodnog muzeja. Smatrao je da bi, kao svetski priznat umetnik i đak Gimnazije, trebalo da bude u organizacionom odboru.
Iako više nije izlagao na oktobarskim salonima, tokom devedesetih godina, priređivane su njegove samostalne u Muzeju. Godine 2009. je napravljena i posthumna izložba iz porodične, privatnih i kolekcije Narodnog muzeja.
Bez legata u Šapcu
Više od pedeset svojih radova poklonio je Sremskim Karlovcima, legat Beogradu, Kruševcu i Sent Andreji, dok Narodni muzej u Šapcu baštini devet slika i sedam crteža Milića od Mačve.
Većina ovih dela je u poslednjih nekoliko godina prošlo proces konverzacije. Neke su poklon njegove porodice, a za neke Muzej nema podatak kojim putem su stigle u njegovo vlasništvo. Sve su iz njegovog najplodnijeg perioda i sve govore o njegovoj Mačvi, Šapcu, ovom podneblju – Ceđenje jabukovače u Mačvi, Udvaranje drinskog Bahusa, Mačvani između Scile i Haribde, Savet voždova uoči Mišarske bitke, Vožd na Mišarskom bedemu, Šapčani osnivaju prvi narodno-oslobodilački odbor, Tržnica.
Iako se njegovi radovi nalaze u velikim galerijama i privatnim kolekcijama širom sveta, ponekad se čini da je Milićeva ličnost, i u samom Šapcu, zasenila njegovu umetnost. Međutim, sa novom monografijom iz 2024, nakon one izdate u Rimu 1982. godine, koju je sam priredio, vidnim interesovanjem za izložbama i predavanjima posvećenim njegovom životu i delu, jasno je da Milićev genij nema rok trajanja, te da njegovo vreme tek dolazi.
