Datum oslobađanja grada od Turaka u Šapcu ozvaničen je devedestih godina 20. veka, postavaljanjem ploče na gradskoj tvrđavi, a od 2015. godine za Dan grada Šapca ustanovljen je upravo 22. april, kada je 1867. godine pešadijski kapetan Lazar Cukić trijumfalno, sa četom srpske vojske, uneo ključeve šabačke tvrđave, odakle su se Turci povukli. Sve do 2000. godine kao Dan grada slavio se 23. oktobar, kada je 1944. oslobođen Šabac u Drugom svetskom ratu.
Prva likovna predstava šabačke tvrđave (Izvor: Narodni muzej Šabac)
Turci ove krajeve prvi put osvajaju 1476, a konačno 1521. godine. Od 6. juna 1521. godine kada je turski sultan Sulejman Veličanstveni ušao u Šabačku tvrđavu, sa dužim ili kraćim prekidima, šabački grad prelazi u ruke Austrijanaca, turska posada i komandant su u ovom gradu sve do 22. aprila 1867. godine, kada je u šabačku tvrđavu sa vojskom umarširao major Lazar Cukić.
Knez Mihailo Obrenović zaslužan je za oslobođenje Šapca( Izvor;: Narodni muzej Šabac)
Za oslobođenje od turske vlasti, i Šabac, kao mnogi srpski gradovi ima da zahvali Knezu Mihailu Obrenoviću kom je, od dolaska na vlast oslobođenje gradova od turske uprave bila vodeća ideja. Po dolasku na presto 1860. Mihailo je izjavio da je jedno od glavnih pitanja kojim će se baviti ,,predaja gradova Srbima“, jer je Kneževina Srbija bila formalno u sastavu Turskog carstva kao vazalna. Postupao je postepeno – sredio je unutrašnje političke prilike, uklonio garnizone iz gradova koji su bili pod nekom vrstom turske okupacije. Turski garnizoni su se još uvek nalazili u Srbiji raspoređeni u šest gradova: Beogradu, Šapcu, Smederevu, Fetislamu (Kladovu), Užicu i Sokolu. Njihovo prisustvo je vređalo srpski nacionalni ponos i dovodilo do zategnutosti u srpsko-turskim odnosima.
Šabačka tvrđava u vreme turske vladavine bila je u lošem stanju (Izvor: Narodni muzej Šabac)
Na hitnoj međunarodnoj konferenciji u Kanlidži jula 1862. godine, Rusija i Francuska, braneći srpske interese, zahtevale su hitno iseljenje turskih gradova u Srbiji. Od Turske je zahtevano da iseli civilno stanovništvo i povuče garnizone iz Užica i Sokola, dok su u ostalim utvrđenim gradovima na Savi i Dunavu Beogradu, Šapcu, Smederevu i Kladovu turske posade ostale. Knez Mihailo je bio nezadovoljan njenim odlukama, a krajem avgusta 1862. godine užički Turci primorani na predaju i povlačenje 26 avgusta zapalili su Užice. Par dana kasnije turski garnizon je izlazeći iz Sokola preko Drine, izazvao jaku ekploziju, a neosvojivi Soko grad ,,Sultanova nevesta,, odleteo je u vazduh i bio je razrušen.
Iseljavanje turaka iz šabačke varoši, nakon dobijanja hatišerifa nije išlo brzo na to je uticala blizina bosanskog pašaluka, odakle su Turci u Šapcu stalno podsticani da se ne iseljavaju iz Šapca, nadajući se da će Porta odustati od naredbi da se muslimansko stanovništvo seli iz srpskih varoši. Šabački Turci su se sukobljavali po tom pitanju i sa Jevremom Obrenovićem i žalili se opunomoćeniku Porte za granična pitanja na Drini.
Predaja knezu ključeva gradova na Kalemegdanu (Izvor: Narodni muzej Šabac)
Nakon pogoršanja odnosa sa Turskom posle preobraženjske skupštine u Šabačku varoš se 1862. godine doselio jedan broj Turaka nizama. O tome se u Srbobranu br. 120 od 27. novembra 1862. godine kaže: ,,U šabačku tvrđavu došlo je 550 nizama, kao posada gradska. Ako se uzme u razmer, prostor grada šabačkog broj nizama vrlo je velik, i prema onome što je u fermenu rečeno, da će se vojske u gradove poslati koliko je nužno moramo verovati da je mnoštvo ovih nizama u drugoj nekoj celi u Šabac poslato osim potrebe gradske. Nezami su ovi vrlo surovi ljudi, i na njihovu neurednost već se žališe Turci erlije, tvrdeće da su ih oni još u svojim kućama poharali“.
Knez Mihailo upućuje zvaničan zahtev Porti za predaju gradova preko Jovana Ristića, srpskog diplomatskog predstavnika u Carigradu 29. oktobra 1867. godine, a tek 16. marta 1867, kurir Rista Prendić iz Carigrada donosi pismo velikog vezira Ali-paše knezu, kao odgovor na zahtev o gradovima.
U 10 časova ujutru u tvrđavu je umarširao major Lazar Cukić (Foto: J. Gubelić)
Knez Mihailo na svoje drugo podvorenje sultanu uputio se u Carigrad 1867, gde je bio dočekan uz velike počasti. Sultan mu je uručio ferman – Carsku zapovest o ustupanju gradova. Tom prilikom sultan je odlikovao kneza ordenom Osmanije – prvim ordenom Carsta, i na poklon mu dao pet rasnih arapskih konja. Ordeni nižeg ranga uručeni su i ostalim članovima kneževe svite. Ugled i značaj Kneževine Srbije očigledno su znatno porasli od Mihailovog dolaska na vlast.
Ferman o predaji gradova svečano je obnarodovan 19. aprila 1876. godine u Beogradu na Kalemegdanu. Čitav čin bio je veoma svečan, knez je iza povorke jahao na belome konju dovedenom iz Carigrada. Kalemegdan i ulice kuda je prolazio knez bile su prepune naroda. Stupanjem kneza na tribinu, počeo je svečani čin predaje gradova. Čitanje fermana pozdravljeno je paljbom iz 21 topa, sa beogradske tvrđave. Pored Beograda paša je uručio ključeve Šapca, Smedereva i Fetislama (Kladova). Jedan odred srpske vojske, sa oficirom Svetozarom Garašaninom, sinom Ilije Garašanina, na čelu, umarširao je u beogradsku tvrđavu i izašao na bedeme, gde je zamenio turske vojnike, a narod je oduševljeno počeo da kliče i međusobno se grli i ljubi, plače od radosti.
Turska vojska se povuka i iz drugih gradova, a na njeno mesto došla je srpska 22. aprila, kada je Šabac predat Srbima. Četa srpske vojske, sa kapetanom Lazarom Cukićem na čelu, zauzela je grad. Kapetan je sa ključem i četom srpskih vojnika umarširao u tvrđavu, gde je zamenio turske vojnike. Tom činu prisustvovao je veliki broj Šapčana i stanovnika severozapadne Srbije. Prilikom predaje grada tumač je bio Šapčanin Kosta Todorović, u čijoj kući je potom priređen ručak za devet konzula, i pašu koji je predao grad sa svojom svitom.Turski vojnici su napustili šabački grad i otplovili Savom.
22. april 1867. godine najvažniji je datum šabačke istorije (Foto: J. Gubelić)
Ovim aktom Srbija i njeni oslobođeni gradovi ulaze u novu etapu svoga razvitka. Šabac i šabački okrug kao da prednjače u tom pogledu. Polet se ogleda u svim oblastima privrednog, društvenog i kulturnog života, a posebno u prirastu stnovništva – u Šapcu je 1874. bilo 8.028 ljudi. U pogranični okrug doseljavao se znatan broj zanatlija i to mahom iz susednih austrijskih oblasti, i iz Bosne. Šabac je već u ovom periodu predstavljao tipično varoško naselje, u kome su porodična domaćinstva po svojoj brojnosti umnogome nosila obeležja savremenih evropskih domaćinstva. Rastao je i broj državnih službenika, kao i obim poslova koji su oni u šabačkom okrugu obavljali. Došlo je do ubrzanog razvoja privrede, zanatstva i trgovine, što je doprinelo i kulturnom podizanju nivoa varoši u koju se već odranije vraćaju studenti sa univerziteta po Pragu, Beču i Parizu.
Izvor – „Predaja gradova 1867“, istoričarka Svetlanka Milutinović.
