Šabac je u svojoj istoriji dužoj od 5 vekova po mnogo čemu bio prvi odmah posle Beograda – po broju stanovnika i trgovini svakako, međutim, bio je vodeća srpska varoš i po zanatskoj proizvodnji. Kao najveće gradsko naselje Zapadne Srbije, imao je različite momente društvenog i ekonomskog razvoja, obeleženih pojavama jednih, kao i postepenim izumiranjem starih i prevaziđenih zanata. Trend opadanja i nadolaženja majstorskih profesija smenjivao se zajedno sa potrebama grada i njegovih žitelja, a često je raslojavanje gradskog i seoskog stanovništvo uticalo na nicanje specifičnih manuelnih delatnosti.
I danas o velikim majstorima i poznatim zanatlijskim porodicama pripovedaju se priče, o njima svedoče i retke, često zatvorene stare radnje prepoznatljivih izloga u raznim delovima grada, koje još uvek čuvaju duh nekadašnjih vremena. Za veliki broj poslova kojim su se naši preci prehranjivali nismo ni čuli ili ne znamo šta znače. Oni, pak u etimologiji svog imena kriju poreklo naroda i kultura u kojima su nastali, budući da je naš grad, kao i čitava zemlja, oduvek bio na razmeđi zapada i istoka.
Industrijalizacija zauvek potisnula zanatstvo (Izvor: Narodni muzej „Šabac“)
Još od robne razmene na obalama reke, Zaslon, pređašnji Šabac, ubrajao se u naselje trgovinsko-zanatskog tipa. Prema turskom popisu 1548. godine grad je imao 141 muslimansku i 29 hrišćanskih kuća, uglavnom nastanjenih na Bairu, a zabeležena su i neka osnovna zanimanja – trgovci, čizmari, dunđeri(graditelji), berberi, krojači. Sa dolaskom Austrijanaca nakon austrijsko-turskih ratova 1718. otpočinje i intenzivan proces germanizacije i talas novih zanimanja. Povratkom Turaka 1739, Šabac ponovo dobija izgled turske kasabe, a istovremeno raste broj stanovništva, broj trgovaca i zanatlija, stočara. Ustanička vojska oslobodila je grad 1807. godine i od tada dolazi do društvenog preokreta u ekonomskom smislu.
Krojački zanat oduvek jedan od najpopularnijih (Izvor: Narodni muzej „Šabac“)
Naučne studije, kao i beleške Šapčana svedoče o zanatlijskom i trgovačkom sloju kao osnovnoj strukturi stanovništva. U beleškama šabačkog profesora Ljube Pavlovića stoji da je Šabac nadaleko percipiran kao bogat grad, ali da je to bogatstvo dolazilo od fizičkog rada i aktivnosti građana. „Grad nije bio bogat u nagomilanim imanjima i novcu pojedinaca, već je u njemu u to doba bilo bogatstvo rada, života i kretanja. Šapčanin je dobro radio, bogato živeo i kretao se kao pravi buržoa.“
Ostavio je izuzetno vredne zapise i o načinu života ondašnjih zanatlija i trgovaca:
„Svaki zanatlija bio je mali industrijalac, koji proizvodi na veliko, ne mašinama nego ljudskom snagom…Pre Prvog svetskog rata šabački trgovci i zanatlije su imali kuće iza dućana, po dvorištima koja su ponegde bila kaldrmisana, sa prostranim, bogato nameštenim stanovima, podesnim za stanovanje. Na hranu i piće se obraćala naročita pažnja, nije se smelo štedeti, ali nije se ni bacalo. Velika pažnja se obraćala i na odelo. Žena i deca odevala su se uvek po modi koja je vladala u to doba. Nije se štedelo na materijalu, a izrada nije smela biti rđavog kvaliteta…Kvalifikovani radnici su bili brojni, zadovoljni i raspoloženi, imali su dobre zarade, koje su na vreme primali i umeli ih rasporediti. Odevali su se, hranili i provodili kao najbolji građani.“
Šabačke modiskinje donosile svetsku modu u grad (Izvor: Narodni muzej „Šabac“)
Razvoj zanatstva, pored trgovine, uticao je na privredni rast oslobođene varoši. Tada je jedna od najvažnijih institucija u gradu bio Trgovinski sud , koji je, prema Ljubi Pavloviću, brinuo o otvaranju trgovačkih i zanatskih radnji. Najrazvijeniji zanati bili su abadžijski, terzijski, kovački, kazandžijski, opančarski, drvodeljski, a pored pomenutih važni su bili lončarski, bojadžijski, sapundžijsko-liciderski, mutavdžijski(tkački), berberski. Jedini moderniji zanat je obućarski.
Zanatstvo je za vreme ratova potpadalo u tešku krizu.
„Većina zanatlija bila je materijalno upropašćena, ostajala bez lokala, alata i materijala. Na prvoj posleratnoj konferenciji šabačkih zanatlija, 10. decembra 1918. godine, odlučeno je da se uputi zahtev Ministarstvu trgovine i industrije da im nabavi potreban alat i materijal, i to „u što skorijem vremenu“, i da se zatraži intervencija Zanatske komore u Beogradu, radi demobilisanja zanatlija. Početkom 1919. godine vlada je odredila izvesnu sumu novca u krunama i stavila je na raspolaganje zanatlijama kao prvu pomoć za nabavku alata i materijala. Do 14. marta 1920. godine primilo ga je 218 šabačkih zanatlija, ili oko 90%. Zajam nije mogao radikalno da poboljša njihov položaj, ali im je omogućio da obnove radnje, tako da se u toku 1920. znatno povećao broj zanatlija.“
Grad je imao veliki broj malih zanatskih radnji (Izvor: Narodni muzej „Šabac“)
Sredinom 19. veka u Šapcu je osnovano nekoliko zanatskih esnafa – kovački, opančarski, abadžijski(krojač narodnih nošnji), terzijski(krojač građanske nošnje), trgovački, bakalski i kujudžinsko-puškarsko-sajdžijsko-klonferski(limarski) esnaf, ali ubrzo dolazi do radnički organizovanih pokreta i proleterizacije dela zanatlija. Prema popisu stanovništva 1884. godine najveći broj opančara imali su Šabački i Valjevski okrug, a treba uzeti u obzir da je opanak bio najčešći obuvni predmet tog vremena, pa ih je u ostalim delovima zemlje bilo izrazito malo jer je narod sam spravljao sebi obuću.
Zanimljiv je podatak da je 1862. godine u Šapcu bilo svega 3 učitelja, 2 učiteljice, 3 profesora, i po jedan inženjer, lekar i apotekar dok na drugoj strani stoji 370 zanatlija, najviše terzija i čarugdžija(opančara), kovača, ćurčija i kasapa, a među njima ima i papudžija, abadžija, tufekdžija(puškara), ekmedžija(pekara), tišlera, šustera, kolara, mumdžija(svećara), berbera, bojadžija, pintera, peskara, kujundžija.
Preduzeće za proizvodnju obuće „Cale“ (Izvor: Međuopštinski istorijski arhiv)
Krajem 19. veka Šabac je sa 6000 stanovnika, posle Beograda najveći grad u Srbiji, ne računajući Niš oslobođen 1878. Na listi zanata 1890. godine i dalje je najviše opančara među Šapčanima, čak 213, zatim dolaze kovači, terzije, obućari.
Na početku 20. veka mnogi zanati doživljavaju krizu jer se na tržištu javlja jeftinija roba. Uzrok propadanja i zatvaranja velikog broja zanatskih radnji u Šapcu tridesetih godina 20. veka bila je i svetska ekonomska kriza, prezaduženost, povećanje fiskalnih opterećenja i konkurencija industrijske robe, naročito kože, odeće i obuće. Posle oslobođenja zanatstvo je doživelo krupne promene. Dok jedni zanati propadaju, drugi se granaju i razvijaju. Pored privatnih zanatskih radnji razvijaju se i nove zanatske organizacije od kojih su kasnije nastajali pogoni industrijskog karaktera.
Zanatske firme zapošljavale su veliki broj radnika(Izvor: Međuopštinski istorijski arhiv)
Sedamdesetih godina prošlog veka Šabac je imao dvadesetak zanatskih radnji društvenog tipa, koje su zapošljavale veliki broj u proizvodnji – Preduzeće za proizvodnju obuće „Cale“, „Molersko-farbarska zadruga „Dekor“, Stolarsko preduzeće „Nebojša Jerković“, Opšte zanatsko preduzeće „23 oktobar“, servisi „Crvena zastava“, i „Kosmaj“, Krojačka zadruga „1 maj“ i ostale. Deceniju kasnije bilo je preko 400 malih privatnih radnji. U gradu je bilo sve više fotografa i električara, rasla je potreba za frizerkama, obućarima, krojačicama, mašinbravarima, ćurčijama, autolimarima, poslastičarima. Razvijaju se zanati koji prate povećani životni standard i savremeniji način života, a zanati kao, recimo, opančarski i voskarski lagano izumiru.
Osamdesetih godina razvija se uslužno i proizvodno zanatstvo. U to vreme poslovalo je 40-tak stolarskih radnji, njih prate frizerski saloni i krojačnice ženske i muške obuće, zatim objekti mašinbravarskih usluga. Istovremeno, sve manja je potreba za voskarima, galvanizerima, kotlarima, korparima, livcima, puškarima, popravljačima harmonika. Zanimljivo je da se na selu održao veliki broj zanata koji u gradu nisu više postojali – kolari, crepari, mlinari, vodeničari, krečari, ćurčije, vunovlačari.
Izvor:Iz spisa „O Valjevu i Šapcu“, Ljuba Pavlović
Šabac u prošlosti, knjiga 4, Pavle M. Josić
Ekonomske funkcije Šapca i njihov uticaj na kretanje i strukturu stanovništva, Miodrag Kovačević
